Ни претставува огромна чест и задоволство што во ова интерју ја имавме писателката Наташа Сарџоска. Таа истовремено е и поетеса, антрополог и професор. Една од поактуелните писателки во денешницава. Прочитајте што ја прашавме и што ни одговори на нашите прашања.
Ни претставува огромна чест и задоволство што ве имаме како гостинка во нашата рубрика Интервју со. Најпрво ќе ве прашаме како се чувствувате?
– Растргнато, растрчано, работно. Предавам на Schiller International University во Мадрид и на тоа сум целосно посветена.
Вие сте кариерно исполнета личност и имате многубројни ангажмани во полето на книжевноста, антропологијата, преведувањето, пишувањето, толкувањето. Во која од овие области најмногу се пронаоѓате и која ви е приоритет?
– Мислам дека сите тие дисциплини заемно се надградуваат и наградуваат, заемно се доградуваат и си доигруваат. Но, сепак, најголема слобода наоѓам во книжевноста како поетеса и писателка и во антропологијата како професор и како истражувач. Таму можам најгласно и најавтентично себеси да се искажам, да постигнам највисоки точки на познание, на создавање, на размена и на споделување. Оттаму, би рекла дека се пронаоѓам токму во овие две: антропологијата ми помага да го спознам светот, а книжевноста ми помага тоа да му го пренесам на светот; и двете се хумани, и двете ослободуваат, облагородуваат.
Малку сум уморна од преведувањето. Толкувањето ми е често корисно за ментална хигиена. Тоа е динамична професија каде што го бришете вашето его и се претворате во нечиј глас, или нечија сенка. Можеби затоа преведувачите се често суетни, зашто немаат каде да го експонираат своето его и да го искажат својот став. Иако е корисна, останува отворено прашањето и дали оваа професија ќе биде заменета со вештачката интелигенција.
Според вашата песна „Диво во срцето“, вие кажувате дека сите сме диви во срцето, сите сакаме некаде да избегаме, но истовремено тивко гориме да сме соседи со туѓите срца. Дали човекот денес и покрај алинеацијата посакува да се зближи со другите но не знае како?
– Ако говориме за новите дигитални генерации, не верувам дека им е иманентно зближувањето со Другиот преку физичко-психолошкиот и географско-културниот параметар на општеството. Тие веќе се среќаваат со други млади и деца ширум светот на дигитални платформи. Нашите генерации можеби се преодни, барем ние кои сме живееле во транзиција, во војна, под ембарго, сме научиле да живееме во самотија и изолација. Успеваме да се избориме со тој повик за отуѓеност и за време на Ковид-19 преку социјалното дистанцирање. Но јас не верувам дека човекот може без човек. Нужни сме си. Јас настанувам во допир со Ти, вели Мартин Бубер. Мислам дека нашите внатрешни преобразби како човечки суштества зависат во голема мера од допирот и размената со други човечки суштества.
Во песната „Диви во срцето“ се обидов, преку метафората на исселениците, мигрантите, прогонетите, – но и метафората на срцевите комори, толку сврзани, а сепак разделени, и токму заради тоа и совршени во нивната функција, – да ја доловам љубовната трагедија, разделбата, загубата поради судирот, поради фрикцијата на конгломератите на личноста, невозможноста, минливоста. Затоа што сѐ што е човечко е минливо, бледнее, се губи. Не постојат рецепти за среќа, формули за успешен живот, иако општеството ни наметнува токму такви формули и рецепти. Затоа, можеби треба да прифатиме и да му го уважиме правото на човекот да самува, да биде самотен, да биде див, исклучен, отстранет, отсечен, раселен. Затоа што, токму под преголемиот притисок на социјалната и политичката коректност и цивилизираност човекот ми се чини како да се бунтува против концептот на заедништво, на заедница. Треба да научиме да живееме и во отуѓеност.
Се потпишувате како автор на неколку книги поезија, „Сина соба“, „Кожа“, „Тој ме повлече со невидлив конец“, „Жива вода“ и „Крстна коска“, како и на други раскази, есеи, колумни и академски трудови. Може ли да направите дистинкција меѓу пишувањето поезија и проза, како вие транзитиравте од едно во друго и кое ви е вам подраго?
– Не може само едно да ми биде подраго. Тоа е исто како да прашате мајка и татко кое дете повеќе го сакаат. Кога едното би ми било подраго, тоа би значело дека сум таму вистинска а во другото помалку вистинска. Од теориска гледна точка, секако дека постои разлика во пишувањето проза и поезија; многу теоретичари на книжевноста тоа јасно го одредиле и дефинирале многу години пред јас и да почнам да пишувам, така што не би имала многу што да додадам.
Но за разлика од дефинициите на книжевната теорија, јас би кажала дека поезијата е метафизичка уметност, таа се разединува од другите литературни жанрови.
Од емпириска гледна точка, за мене, суштински, не постои квалитативна разлика; единствено што ги двои е тоа што прозата бара многу голема концентрација, време, трпение и дисциплина, а поезијата бара, пред сѐ, многу искреност, имагинација, интуиција. Затоа, може да напишете генијална песна за еден ден, за еден час, иако таа можеби тлеела во вас со години, чекајќи да излезе. Затоа, ако лажете во поезијата, тоа може да го познае и најголемиот лаик.
Фотографија и насловна фото: Евгениј Хоуп
Од сите поетски збирки „Крстна коска“ има највпечатливо име, зошто баш тоа им припадна на песните како наслов и зошто крстната коска е толку важна за човекот како битие?
– Доколку ја прочитате книгата, ќе видите дека целата книга е анатомија на болката, целата книга говори преку телото, преку коски и органи. Решив да им дадам глас на тие органи како носители на човечката тегоба, болка, пораз; решив преку нив да ја искажам болката од загубата на татко ми. Во таа симболика, ја издвоив метафората на крсната коска како жариште, како средиште, како јадро на целиот човечки скелет. Ја вметнав буквата „Т“ во крсна коска како симбол на крстот, но и како јасна алузија на татко ми, како стожер во моето постоење. Еднаш, при пад на скали во Париз, си ја повредив лумбалната регија, така што решив како насловна страница на книгата да ставам рентген снимката од мојот ‘рбет.
Во песната „Бездомник“ која е дел од збирката „Крстна коска“ во стиховите велите: „ живеам во туѓи простори
меѓу туѓи луѓе го движам моето тело
луѓе коишто не го врежуваат моето постоење
туку само моите сенки…“.
Кавко е живеењето во туѓ простор и меѓу туѓи луѓе, што значи бездомништвото, да си тука, а како да не си?
– Мене, како уметник, ме привлекува состојбата на бездомништво, на прогон, на егзил. За тоа пишувам често во мојата поезија. Тоа го истражувам: за мојот докторат работев на граници со гранични жители, иселеници, со дводомни жители.
Јас со мојот личен опит не би знаела што значи бездомништво, јас тоа не сум го искусила, зашто јас имам неколку дома, живеам во неколку земји и во сите имам дом, ја имам таа привилегија да престојувам легално секаде. Но во времето кога аплициравме за визи за влез во ЕУ сум искусила што значи да немаш право да влезеш во некоја земја, да ти биде забранет некој политички контекст, и што значи да бидеш нечовечки испитуван на граничен премин.
Денес, живеењето на туѓи простори и меѓу туѓи луѓе ми носи многу отвореност, интуиција, перцептивност, емпатија, великодушност, свежина, ама и многу ранливост. Но токму таа ранливост ми дава сила и моќ секогаш да се обновувам себеси.
Дали живееме во свет кога човекот станува обесчовечен каде човекот припаѓа на повеќе нации, а најамлку си припаѓа себеси. Вие имате живеено на повеќе места во текот на животот, кое место ви остави најголем впечаток, а кое место го доживувате како ваш вистински дом?
– Припадноста на повеќе нации за мене значи неприпадност никаде. Тоа е енергичен космополитски багаж, но во исто време е и товар, зашто постојано си во движење, секаде и никаде. Јас не верувам дека човекот е дрво па оттаму и тешко ми е да верувам дека еден човек може да има корени. Човекот е културолошки програмирано суштество. Но предизвикот е самите да се градиме себеси, спознавајќи се себеси непрекинато, самите да се твориме, да не се загубиме себеси, да си припаѓаме на себеси, зашто себството не може никој да ни го земе.
Живеев и студирав во Париз, Милано, Тибинген, Штутгарт, Лисабон, Перпињан. Сите тие места врежаа во мене дел од својата меморија. Потоа работев во Брисел, Хајделберг, сега работам во Мадрид. И иако во сите тие градови се чувствував прифатена, сепак таму бев и сум секогаш странец. Татко ми секогаш ме прашуваше каде е твоето дома. Мојот вистински дом е Скопје, иако токму во тој град се чувствувам прогонето, неприфатено; не припаѓам во Скопје, ама го сакам Скопје, затоа што е измачен град. Изневерен град, а сепак скромен.
Во романот „Трамонтана“ меѓу другите теми пишувате и за слободата. Во еден дел од романот стои: „Потребна е храброст за да се досегне слободата, а за да се смогне храброст во срцето мора да тлее љубов“. Дали вие ја имате достигнато слободата и дали човек може да се чувствува целосно слободен?
– Мислам дека никој не е целосно слободен. Никогаш тој процес нема конечност. Постојано сме во потрага по слободата. Некогаш сме дури и на чекор до целосно ослободување, ама и тоа не е финална состојба: се повлекуваме чекор назад, зашто слободата е ризична работа,зашто можеме да бидеме слободни, а да се соочуваме постојано со разни порази и падови. Човекот сака удобност и сигурност. Но ништо не е врежано во мермер, ништо не е стабилно.
„Кога дуваше трамонтана, луѓето забораваа на себеси…“. Каков ветер е трамонтана што има таква моќ врз луѓето?
– Го запознав ветерот трамонтана кога живеев во Јужна Франција, во Перпињан, на Црвениот Брег на Средоземното Море. Тој планински ветер коси кога се спушта во каталонскиот дел на Франција и Шпанија. Насилен е, студен и бурен, брутален. На Балеарските Острови, каде што тој дува со денови, луѓето посегнуваат и по самоубиства поради потиштеноста и депресијата што тој ја создава. Кога дува низ градовите, летаат и предмети низ воздухот, опасно е да се движите. Тешко е да седите дома со денови, додека надвор беснее трамонтана. Тој ветер создава пустош, но кога поминува, настанува некакво затишје, примирје, како мир после војна, и доаѓа нежност, спокој и светлост во просторот. Го одбрав како наслов за мојот прв роман објавен во Издавачки центар „Три“, зашто ми даваше надеж дека Алма, главниот лик на романот, брутално ќе се спаси од егзистенцијалното беспаќе.
Вие сте единствената авторка од странство која ја доби специјалната награда за поезија „Дон Луиџи де Лиегро“ за посебни заслуги за поетско творештво на италијански јазик во Рим, Италија. Честитки за успесите. Како е да се пишува поезија на странски јазик, а не на мајчиниот, кои се предизвиците, предностите и недостатоците?
– Не постои поет кој не пишува поезија на јазик друг од мајчиниот. Доколку тоа го прави, тоа се ретки исклучоци поврзани со искуство на тој странски јазик. И ништо друго. Поезијата е уметнички експеримент со мајчиниот јазик. Жоан Маргарит за време на франкизмот пишувал на шпански, зашто го говорел каталонскиот скришум дома, зашто било забрането да се говори друг јазик освен шпанскиот. Не знаел да пишува на каталонски и не можел во себе да го најде вистинскиот поетски глас сѐ до денот кога прв пат напишал песна на својот мајчин каталонски јазик.
Имам напишано песна на англиски јазик објавена во светска антологија во САД за време на пандемијата, се вика „Confined body“. Често ми излегува некој стих на шпански или француски. И толку. А на италијански имам напишано неколку песни, но затоа што нивната содржина е поврзана со искуство на италијански јазик. Кога разбрав за конкурсот, си реков овие песни нема никогаш да ги преведам на македонски јазик, не би имале ни смисла ни ритам, а би било штета да не ги прочитаат во Италија. И така ја добив наградата.
Кои се вашите понатамошни чекори и планови во творештвото за иднината?
– Да го завршам мојот втор роман, во исчекување на објавата на мојата најнова поетска книга.
Вашата порака до читателите на Крајбрежје?
– Да читаат книги.
Books feed your head 😉
Уште еднаш благодарност за одвоеното време и голем успех во сите полиња ѝ посакуваме на писателката!
Вљубеник во книжевноста кој верува во светлината на зборот и на љубовта.