Расказот „Какво небо“ од збирката раскази на Една О’Брајан ќе го прочитате во продолжение. Во рамки на проектот „Пораки на надеж: инспиративна европска литература“ што издавачката куќа Артконект од Скопје го реализира со поддршка на програмата „Креативна Европа“ на ЕУ деновиве е објавена книгата „Предметот на љубовта“ од писателката Една О’Брајан. Преводот на македонски е на Ацо Пероски.
Какво небо – Една О’Брајан
Облаците – темни, натежнати, решителни – јуреа по небото. Во еден момент се отвори процеп, сина пукнатина толку длабока што изгледаше како пештера во која човек би можел да падне, но облаците набргу се навлекоа над него како завеса, сокривајќи го од погледите. Повремено имаше врнежи – силни врнежи – и на некои полиња водата се насобра во плитки езерца покрај кои застануваа кравите, рамнодушни, зјапнати. Враните беа непоправливи. Бидејќи беше во автомобилот, не можеше да ги слушне како гракаат, но нивните крици ѝ беа премногу добро познати и паметеше како еднаш одамна наслушуваше, трудејќи се да одгатне дали тие претскажуваат смрт или нешто поведро.
Додека се качуваше по гранитните скали на старечкиот дом, лицето само од себе ѝ се развлече во лажна, послушна насмевка. Неколку старци седеа во фоајето, една жена се молеше со бројаница со крупни црни перли од рог, еден човек безизразно гледаше низ висок прозорец испрскан со капки дожд, мрморејќи како да привикува некој да дојде да го посети, или можеби некој свештеник да му го даде последното помазание. Една жена ѝ рече дека татко ѝ нестрпливо ја чека и дека неколкупати слегол до влезната врата. Поради тоа таа затрепери и си ги зари ноктите во дланките, собирајќи сила. Уште додека го преминува прагот на неговото сопче, тој ѝ се нафрла со прашање: „Зошто доцниш?“ Сосем учтиво му објаснува дека автомобилот што требаше да дојде да ја земе од хотелот малку задоцни.
„Те очекував уште пред два часа“, вели тој. Ужасно е расположен, косата целосно му е наежавена, белите влакна стрчат како да е Луцифер.
„Како си?“ го прашува.
Одговара дека е ужасно, се жали дека го боли грбот, од рамената надолу, како некој да го боде со нож. Можеби е реума, прашува таа. Од каде да знае, ѝ вели, но што и да е, неиздржливо е, и за да ѝ покаже колку го боли, ја отвора устата и офнува. Првите неколку минути минуваат така што таа му покажува што му донесла на подарок, но тој е премногу нерасположен за да му се допаднат подароците. Го наговара да го проба џемперот, но тој не сака. Одеднаш, станува од креветот и оди во тоалетот. Тоалетот е до собата, одвај поголем од плакар со вградена водоинсталација. Во претоплата соба таа седи и слуша сè, иако се труди да не слуша.
Гледа низ отворениот прозорец кон мочуриштето, над кое, на размачкан дел од небото со боја на сурутка, враните летаат на различни височини и безмилосно гракаат. Толку се црни што изгледаат свиленкаво и додека ги слуша, трудејќи се да не го слуша татко си, размислува дека можеби сè и не би било толку одвратно кога тој би ја затворил вратата од тоалетот, но не сака да ја затвори, и нема да ѝ се извини. Додека излегува, ногавиците од пижамите му се мавтаат околу нозете и му пречат при чекорењето; приоѓа до креветот, врз кого е оставен послужавник со рачки. Нозете му се како свеќи, јазлести и бели, претскажуваат како ќе изгледа нејзината старост, и таа одеднаш затреперува, прашувајќи се дали и самата ќе заврши на вакво место.
„Измиј си ги рацете, тато“, му вели откога тој ја повлекува покривката. За момент ѝ се противи и во погледот има обесчовечен гнев на животно фатено во стапица, но потоа, поради некоја причина, попушта и оди до малото лавабо за набрзина да ги исплиска рацете, односно само десната рака. Ја брише така што ја притиснува врз крпата што виси покрај мијалникот. Позната ѝ е таа крпа, нивна е, од дома – темносина, испрскана со портокалови шари. Дури и тоа мало сеќавање ја боли: го чувствува мирисот на таа крпа, ја гледа како се суши над печката, ја чувствува под прстите и без да ја допре. Исто како и секој друг предмет од таа завојувана куќа, крпата ѝ се вовлече во главата и остана во неа како парче мебел во соба. Белите циклами што ги донесе ја гледаат втренчено, со цветовите отворени како пеперутки и мали пупки како врвови на моливи – се принудува да гледа во нив за да разбуди малку ведрина во себе.
„Божик го поминав сосем сам.“
„Не, тато, не е точно“, одговара таа и го потсетува дека кај него дошла нивната роднина и го одвела на ручек.
„Ти велам, Божик го поминав сосем сам“, повторува тој и сега таа е на ред да се налути.
„Беше со Агата, се сеќаваш?“ му вели.
„Што знаеш ти за тоа“, вели тој, стрелајќи ја со очите, и таа погледнува настрана, обвинувајќи се затоа што го изгубила трпението. Тој ја следи со очите, а потоа ги крева рацете како да преколнува. Едната е црвена и разранета. „Егзема“ ѝ вели речиси со гордост. Другата е јазлеста, прстите свиткани како канџа. Тоа го снајде поради многуте зими што ги мина хранејќи ја стоката, вели. Потоа ѝ вели да оди кај плакарот. Во него има три темни костуми, неколку сакоа од твид и одвратна светлосина мантија што една млада калуѓерка го натера да ја купи пред да оди на одмор во еден манастир во Њу Мексико. Многу ја фали таа млада калуѓерка, сестра Деклан, го фали нејзиното ведро расположение, бодриот дух, великодушноста и вродената смисла за самопожртвуваност.
Уште додека била девојче, таа млада калуѓерка, кажува приказната, повеќе сакала да седи во кујната со татко ѝ, смислувајќи како би можеле да се одиграат натпреварите во ирски фудбал или разговарајќи за веќе одиграните, наместо да шета наоколу со другите деца. Татко ѝ ненадејно умрел, се задавил со вечерата, но додека го раскажува тоа, тој не покажува ни вознемиреност ни сожалување, и таа си помислува дека во некој агол од неговата немирна свест, татко ѝ верува дека младата калуѓерка го посвоила, што можеби е и вистина. Неа неодамна ја пратија во истиот тој манастир во Њу Мексико; можеби тоа е своевидна казна, можеби калуѓерката станала премногу приврзана кон овој осамен, избувлив старец, иако немаше начин вистински да се потврди тоа.
„Прекрасна девојка, никогаш не сум имал подобар пријател од неа“, вели тој. Во плакарот е оставен темен волнен капут од минатите времиња, од неговата младост. Ако ја пикнеше раката во џебот од тој капут, таа можеби ќе најдеше паричка или камче што го нашол на некоја од своите прошетки, долги прошетки на кои одеше за да го згасне бесот секогаш кога ќе го обземеше. Ѝ вели да го извади беж куферот и таа го прави тоа. Во куферот веќе се спакувани летни алишта и тој галантно ѝ соопштува дека планира да отпатува и да оди да ја посети младата калуѓерка, да го прелета океанот, и веројатно ќе стигне среде ноќ исто како и претходниот пат, а сестра Деклан и уште неколкумина ќе го чекаат пред портата за да му приредат кралско добредојде.
„Можеби никогаш нема да се вратам“, изјавува фалбаџиски. На една од најгорните полици во плакарот стојат чорапи и марамчиња – марамчиња има и нови и искинати – празни шишиња од виски и две големи врамени фотографии. Ѝ вели да му ја даде едната од нив, а таа по којзнае кој пат ги гледа лицата на татко му и мајка му. Мајка му изгледа како застрашувачка жена, со кадрава коса врзана во пунџа и бела тантела над градниот дел од фустанот, којшто дури и на избледената фотографија изгледа како оклоп. Татко му, седнат, изгледа попитомо, попопустливо.
„Имав седум години кога останав без мајка и без татко, и тоа само за еден месец“, вели тој со засипнат глас.
Што би мислеле тие за него, се прашува ќерка му. Дали поради нивната љубов би бил барем малку покроток? Дали би бил поинаков? Дали и таа би била поинаква?
„Дали ти беше многу тешко?“ го прашува, но без вистинска нежност.
„Тешко? За што зборуваш ти? За тоа да те извадат во дворот, да те качат на коњска кола и да те однесат кај некои роднини?“
Ако навистина сакаше да сочувствува со него, знае дека би морала да го праша за таа кола, за перницата на која седел, да праша дали му ги покриле колената со нешто, какво капутче носел, каква боја му била косата; не го прашува ништо од тоа. „Те тепаа?“ прашува, како еден вид помирување.
„Те тепаа ако заслужиш“, ѝ одговара, па продолжува за тоа колку биле строги кон него и како тој го преживувал сето тоа, како изградил независност, како наоѓал радост и разонода во коњите и како уште како детиште станал легенда затоа што можел да го скроти секој коњ. Се сеќава колку го мразел својот интернат, а исто така и преселбите, и како уште кога бил многу млад – премлад, додава – ја запознал својата идна жена, и ќерка му знае дека татко ѝ наскоро ќе се расплаче зборувајќи за својата покојна жена и за мермерниот споменик што ѝ го подигна, и ќе зборува за тоа колку чинел споменикот и колку го чинеле болничките трошоци, и ќе ѝ каже дека никогаш не ја оставил ниту неа, ниту никој друг од семејството без доволно пари за храна или за мебел.
Гласот само му минува низ мене, си мисли ќерката, исто како и неговиот поглед, и неговата потреба, и накострешените бели влакна од косата, и премногу впечатливо розовите пластични вилици во проѕирната чаша за пиво. Се чувствува како да е прикована, како волјата да ја напуштила, како екстремитетите да ѝ се одземени, па си мисли: Вака беше отсекогаш. Додека го одвраќа погледот за да го избегне неговиот, му ги здогледува пантофлите од црвено-зелен филц: на двете има дупки, па сега посакува да му беше купила нови. Нека му го додаде кафеавиот коверт, ене го таму над мијалникот, ѝ вели. Во ковертот стојат неговите фотографии од Њу Мексико. На нив личи на додворувач и на просец, а ставот што го има заземено и изразот на лицето го подмладуваат за триесет години.
Во тој момент, една од постарите сестри влегува да ја поздрави, да ја праша дали сака чај и ѝ кажува колку убаво изгледа. Никој не изгледа толку убаво како него, вели татко ѝ, и како доказ ја покажува фотографијата. Повторно раскажува за своето патување во Америка – како сите стјуардеси биле зачудени од неговата виталност на таа возраст и како го опсипувале со внимание. Калуѓерката и ќерката си разменуваат погледи. Тие имаа развиено заедничка стратегија. Се допишуваа за него: калуѓерката во своето последно писмо приложи и картичка од него, на која тој ја преколнуваше да дојде. Според тонот на молбата, таа заклучи дека се променил, дека омекнал; но не, сè уште е ист каков што си беше секогаш, си мисли таа сега.
„Слободно продолжете да си разговарате со татко ви“, вели калуѓерката, па застанува, со рацете вовлечени во широките црни ракави, додека ќерката му вели на таткото: „Можеби сакаш да јадеш во трпезаријата, тато?“
„Не сакам да јадам во трпезаријата“, вели тој како дете кое го прекориле. Калуѓерката го потсетува дека премногу време минува сам, дека премногу плаче и дека ќе биде добро за него ако малку се подружи.
„Глупаци, сите се глупаци“, вели тој за своите состанари во домот.
„Не може сите да бидат глупаци“, во еден глас му велат ќерка му и калуѓерката.
„Ама, ви велам дека сите се глупаци!“ извикува тој, очите му пламтат.
„Нема да си толку осамен ако се дружиш со луѓето, тато“, му вели ќерка му, исполнета со сожалување кон него.
„Кој вели дека сум осамен?“ налутено ѝ одвраќа, подривајќи го нејзиното сожалување, па ѝ ги набројува своите пријатели, кажува од кого може да зајми автомобил, кои обложувачи ги познава, со кои дресери на коњи е на ‘ти’, во кои куќи е добредојден во секое време од денот и ноќта преку цела година.
За малку да го расположи, калуѓерката бргу излегува и на девојката во оставата отспротива ѝ довикува да донесе чај и кекс. Додека гледа како му ја полнат шолјата со чај, тој бара да се наполни до врв така што, кога ќе додадат млеко, течноста се истура во чиничето, но тој не го забележува тоа, нему тоа не му пречи.
„Благодарам, благодарам, сестро“, вели. Порано немаше обичај да се заблагодарува, па ќерка му сега се прашува дали сестра Деклан му кажала дека љубезноста е единствениот можен начин да ја врати љубовта која тврдокорно му се ускратува. Тој го џвака кексот, а потоа ненадејно се присетува на ноќта кај некои соседи кога го нападнало нивното куче. Отишол кај нив за да закрепне од егзема. Детално го опишува кучето, германски овчар, и себеси како слегува ноќе во кујната да си свари чај, а кучето му се нафрла, и вистинско чудо е како жив не го изеде. Потоа се потсетува на трите дена што ги поминал во болница, на тоа како му ја наместиле раката на која два месеци морал да носи гипс, а потоа и на малата електрична пила со која околискиот лекар му ја тргнал облогата.
„Господе, колку се изнамачив“, вели. Калуѓерката веќе беше заминала, шепнувајќи им некакво извинување.
„Кутриот тато“, вели ќерка му. Решена е да биде добра кон него, признавајќи колку му е ужасен животот, колку секогаш бил ужасен.
„Немаш поим“, ѝ одговара тој; не може ни да го спореди местото каде што живее сега, оваа ќелија, со својата прекрасна куќа од варовнички камен, која ќе пропадне. Се потсетува на педесетте и нешто години што ги минал во таа куќа – на удобноста, распламтениот оган, овчото месо за вечера и сутлијашот за десерт, кои ги приготвувала жена му. Ќерката го потсетува дека сега куќата му припаѓа на син му, па тој се сепнува, потсетувајќи се дека и со синот е во лоши односи.
„Ништо нема да биде од него“, вели тој и, наместо да продолжи да зборува за синот, продолжува да се занимава со својот затворски живот. „Нема овчо месо, само говедско“, се жали.
„Зар немаат овци?“ глупаво го прашува таа.
„Ова не е живот за еден татко“, вели тој, а таа сфаќа дека ќе побара од неа да му вети нешто што таа не може.
Го изнесе послужавникот со приборот за чај и го спушти на под во ходникот, па се враќа и ја фали љубезноста на калуѓерките на болничарките, па прашува за името на главната сестра за да ѝ даде паричен прилог. Татко ѝ не ѝ одговара. Во одвратното затишје, како на договорен знак, една врана слетува на бодликавата жица под прозорецот и крескаво гракнува неколку пати. Ќерката се подготвува да го каже тоа што сака да го каже, да го соопшти пријатното изненадување. Дојде за да го одведе на целодневна прошетка. Тоа ѝ беше планот. Задоцни затоа што намина во еден луксузен хотел да се распраша дали служат ручек доцна попладне. Доцна синоќа, кога допатува од Лондон, се смести во еден поевтин хотел во градот, каде што мукањето на кравите не ѝ дозволи да заспие речиси цела ноќ.
Хотелот се наоѓаше многу блиску до една кланица и уште рано изутрината таа слушна како ја носат стоката, а потоа и тажно рикање и разни шлапкави и влажни звуци и довикувањето на луѓето кои ги изведуваа говедата од приколките на камионите и ги воведуваа во кафезите, а потоа и други извици, неразбирливи машки гласови. Лежеше во претоплата хотелска соба, пуштајќи ги мислите да ѝ се вратат во она време кога татко ѝ купуваше и продаваше говеда, кога пеш ги водеше во градот, понекогаш со помош на едно слабоумно момче, некогаш немаше да му успее да ги продаде, па мораше да ги дотера назад, па ќе паднеше во долгови, принуден да штеди и да се мачи.
Навистина не беше скроен да се занимава со крави и со сточна храна, мисли таа, имаше способност за нешто поголемо во животот, ѝ причинува задоволство помислата на изненадувањето што му го подготви. Секако, внимателно го разгледа хотелот и мораше да признае дека малку се разочара затоа што услугата, очигледно, не беше толку величествена како градината или како импозантниот хол со огромни портрети и прекрасни скали. Кога намина да се распраша за ручекот, еден сосем незаинтересиран младич ѝ рече дека не служат ручек, но можеби може да подготват сендвичи, со шунка или со кашкавал. Меѓутоа, атмосферата би го воодушевила татко ѝ и, додека седеше со него во старечкиот дом, уживаше во својата притаена радост.
Впрочем, зар не запозна еден маж што дури и само со својот глас и со своето однесување ја исполнуваше со полет и со среќа? Сè уште одвај го познава, но кога ќе ѝ се јави на телефон, замислувајќи ја опкружена со цела дружина најразлични обожаватели, таа не му ја разбива таа фантазија. Се потсетува, малку ѓаволесто, како токму тоа утро на пазарот купи везени чаршафи и навлаки за перници, подготвувајќи се за денот или за ноќта кога тој ќе го пречекори прагот на нејзината спална соба. Мислите за таа идна љубовна средба ја оддалечуваат од старецот и за момент двајцата мажи ѝ се вртат низ главата како две половини на едно бавно привидение. Што се однесува на тој нов маж во нејзиниот живот, таа знае зошто купи скапи чаршафи и навлаки за перници, затоа што сака кога ќе дојде тој животниот простор да не ѝ биде само убав, туку и да содржи траги од нејзиното минато, сакраменти какви што се постелнините и цвеќињата. Одеднаш, со вознемирувачка јасновидост таа се плаши дека всушност сака тој нов маж да учествува во целото нејзино минато – да ја познава целосно, со сите болки и промени.
Дојде моментот да му каже на татко ѝ што му подготвила, да го поттикне да стане и да се облече, да го поведе долу, па низ фоајето, заштитнички држејќи го под рака, за другите да видат дека некој се грижи за него, а потоа да го убеди да седне во автомобилот, да го поткупи со цигари, а во хотелот да го најде најудобниот агол за седење – накратко, да му овозможи барем неколку часа да ужива во животот. Потоа тој со недели ќе зборува за тоа, а не за егземата или за скршената рака. Сепак, нешто ја спречува. Сака да го направи тоа, и навистина ќе го направи, но сепак го одложува. Се обидува да заклучи што е тоа што ја тера да одолговлекува. Физичкиот чин на помош при облекувањето, затоа што тој сигурно ќе побара помош? Не, некоја калуѓерка ќе го направи тоа. Можеби ја мачи помислата дека тоа што го подготвува ќе го усреќи? Не, не е ни тоа; таа со сето срце сака да го види среќен. Можеби е страв од тоа дека услугата во хотелот ќе го разочара. Дека нема да биде задоволен од сендвичите бидејќи сака супа или месо? Не, не е ни тоа зашто, на крајот од краиштата, таа не е одговорна за услугата.
Всушност, таа се плаши од блискоста, од тоа што воопшто ќе биде со него. Претчувствува дека ќе се случи нешто лошо. Татко ѝ ќе се скрши и ќе ја моли да му покаже љубов која, како што му е познато, таа ја потиснува; потоа, кога ќе види дека таа не може да го стори тоа, или дека не сака да му попушти, ќе се разбесни, ужасно ќе се скараат, ќе паднат навредливи зборови, навреди, ќе се расфрлаат со дамнешни обвинувања, можеби некој некого ќе удри. Таа ќе го стори тоа за неколку минути – ќе плесне со рацете, ќе скокне од столот, со певлив глас ќе рече: „Доцниме, доцниме, а имаме закажано нешто многу важно“. Се преслушува во себе, дури и ја замислува плашливата насмевка на неговото лице, кое одеднаш го облева олеснување, и како тој ќе ѝ каже: „Сигурна си дека имаш доволно пари за тоа, мила?“, па во истиот миг ќе ѝ нареди да го отвори плакарот и да му одбере костум.
Секојпат кога ќе потстане за да го започне планираното, нешто ужасно се испречува меѓу неа и тој убав гест. Како да страда од некаква фобија, како да е премногу исплашена да влезе во вода и само стои на работ. Притоа, знае дека ако се препушти, тоа за него нема да биде мелем само за едно попладне, туку и огромен скок за неа. Срцето ѝ отврднува веќе некое време и кога нешто ќе ја поттикне на сожалување, не може да покаже чувства – сите емоции остануваат скриени во нејзината спална соба. Срцето ѝ се скаменува, но овој гест, овој чекор кон него, повторно ќе ѝ ја омекне душата и, дури и ако не стане ќерка која го опсипува татко си со љубов, барем повторно ќе стане она мило девојче кое дома носи ученичка книшка полна со петки и победи на спортските натпревари, жедно за татковите пофалби, девојче кое само ја рецитира „Фонтеној“ наместо да ја отпее песната. Постојано ѝ велеше дека не знае да пее, дека не е музикална.
Надвор облаците се згуснуваа подготвувајќи нов дожд, а таа сфаќа дека очите ѝ се полнат со солзи. Се наведнува, преправајќи се дека си ја врзува врвката, зашто не сака тој да ѝ ги види солзите. Сфаќа дека е погрешно да не му дозволи да учествува во таа трошка од чувство, но знае и дека тоа не би довело до ништо добро. Тој не ја познава; не можеше да ја запознае – животот го раскинуваше како бесно куче. Зошто таа не реши да стане веќе еднаш? Ќе стане, наскоро. Тој не престанува да зборува, живнува додека ја раскажува сагата за својот пасош и за тоа како сега мора да го продолжи по итна постапка за да може да отпатува во Америка. Ѝ вели да го извади од фиоката и таа го прави тоа.
Сосем е нов и во него има само еден печат, а тоа само по себе ѝ кажува повеќе отколку што татко ѝ би можел да ѝ објасни со зборови: ѝ кажува за сиромаштијата и за соголеноста на неговиот живот. Денот кога го доби тој пасош му беше најсреќниот ден во животот, ѝ вели, мораше да оди да го подигне во Даблин, калуѓерките негодуваа, рекоа дека никој не може да добие пасош за толку кратко време, бидејќи бирократијата кај нив е ужасна, но тој им тврдеше дека нему ќе му успее. Ѝ го опишува тој важен ден, еден од најважните денови во неговиот живот, и како Биди, таксистката, не сакала да го води, рекла дека ќе заглават, а тој ѝ рекол да престане да зборува глупости и да го облекува капутот. Одново го преживува целото возење, рано утро, поплави, испопаднати гранки, тој и Биди на калдрмата за Даблин, пушат и пеат, Биди цело време го задева, му вели дека тој не оди по пасош, туку кај љубовницата на рандеву.
„Значи, веднаш го доби пасошот?“ му вели ќерката за да му се умилкува.
„Веднаш. Имав влијание – им реков на калуѓерките да се јават во Парламентот, кај пратеникот од нашата општина, и навистина се јавија.“
Кога го прашува за името на пратеникот, тој воопшто не се ни обидува да ѝ одговори, туку раскажува понатаму како во канцеларијата за издавање пасоши некоја дрска девојка го прашала зошто оди во Америка, а тој ѝ одговорил – за да копа злато. Сега веќе е загреан за својата приказна и таа повторно слуша за летот, за љубезните стјуардеси, за двата оброци послужени на мал пластичен послужавник, за тоа како, кога излегол од авионот, го здогледал своето име на голема картонска табла, а подоцна калуѓерките го пречекале пред портата на манастирот.
Одеднаш ѝ е јасно дека не може да го спроведе планот; можеби утре, но сега не може; сака да стане од столот.
Тој го чувствува тоа, очите му се стврднуваат како гранит. „Зар си одиш?“ ја прашува.
„Морам, возачот не може да чека подолго од еден час“, млако се оправдува таа.
Тој станува од креветот, ќе ја испрати барем до излезот, вели, но таа го убедува дека нема потреба. Ја гледа како да ѝ ги чита мислите, како да знае дека имала некоја благородна идеја, но се откажала. Во тој момент таа не може да се поднесе себеси како што никогаш не можеше да го поднесе него. Утре навистина ќе дојде да го посети, пред да отпатува, па заедно некако ќе го поправат сето ова, но тој знае дека таа пропуштила нешто, нешто што не може да се измери, еден миг на милосрдност. Дождот престана, облаците истекоа од височините и небото остана како сиво решето низ кое се просејува уште посиво сивило. Додека станува да си оди, таа чувствува дека срцето ѝ е распарталено, расфрлано насекаде низ собата. Му го остави нему на чување, но тој диво, беспомошно, го бара сопственото.
Блогирањето е важен дел од нејзиниот живот. Кафе, книги и музика ѝ се вечна љубов.